ما دو گونه عقل داریم 1 - عقل نظرى 2 - عقل عملى. توضیح عقل نظرى و عقل عملى؛
عقل نظرى؛ یعنى ادراکات عقلى و فکرى و محاسبات مغزى که انسان به واسطه این عقل در علوم مختلف به پیشرفتهایى دست یافته است. وجود قوه عاقله در انسان ما به الامتیاز انسان از سایر حیوانات و موجودات است؛ یعنى فرق انسان با حیوانات در همین عقل نظرى و در قوه تفکر و اندیشیدن است و پیشرفت علوم و تکنیکها در زمینههاى مختلف مدیون عقل نظرى است.
مردها و زنها در مورد عقل نظرى با هم یکسان هستند. همان طور که مردها درس مىخوانند پزشک مىشوند، مهندس مىشوند، فیزیکدان و شیمى دان مىشوند، زنان نیز با درس خواندن به این درجات مىرسند. شاید بتوان گت تفاوتى از این نظر بین مرد و زن وجود ندارد و فهم درک و استدلال مردان با زنان فرقى ندارد. این گونه عقل را عقل ابزارى مىنامند. یعنى عقلى که انسان با او بتواند علوم مختلف را فراگیرد.
عقل عملى؛ اصطلاحاً به آن عقلی مىگویند که احکام آن باید مورد عمل واقع شود؛ یعنى کارهاى عاقلانهاى که انسان باید انجام دهد و کارهاى لهو و لغو و بیهوده را رها کند و انجام ندهد. عقل عملى اقتضا دارد که انسان دروغ نگوید، ظلم نکند، راستگو و عادل باشد، کارهاى بیهوده انجام ندهد، به هرچیز به اندازه خودش بها دهد. نیت، اخلاص در عمل، محبّت، انجام کارهاى عاقلانه از کارها و دستورات عقل عملى است.
انسان عاقل به این معنا کارهاى سفیهانه انجام نمى دهد و معیار فضیلت انسانى بر انسان دیگر عقل عملى است. گر چه برترى عقل نظرى در انسان مایه ارزشمندى او است ولی آن چه انسان را نزد خدا مقربتر مىکند و باعث فضیلت و برترى نزد خدا مىشود، عقل عملى است. هر انسانى که به مقتضیات عقلى بشتر عمل کند و از کارهاى لغو و بیهوده دورى کند او عاقلتر است.
متأسفانه در بین مردم آن چه از کلمه عقل مىفهمند همان عقل نظرى است، ولى در اصطلاح آیات و روایات مراد از عقل، عقل عملى است. عقل مقابل جهل و سفاهت است. قرآن و روایات آدمى را که اهل فساد و گناه و کارهاى لغو باشد، عاقل نمىداند. با توجه به این توضیح نمی توان گفت که مردها از زنها از نظر فهم و ادراک و عقل نظرى بالاترند و بهتر مىفهمند، بلکه غالبا مردها در بخشى از حکمت عملى مانند قضاوت عاقلانهتر و اداره شئون سیاسى، سیاست مدارانهتر عمل مىکنند اما غالبا زنها احساسىتر عمل مىکنند. عقلى که در زن و مرد متفاوت است عقل اجتماعى، یعنى در نحوه مدیریت در مسائل سیاسى و اقتصادى، قضایى و نظامى است. ضمناً زنها در عقل عملى به معناى مدیریت در اداره خانه و تربیت و پاسدارى از کودک از مردها جلوتر و کارآمدترند. عقلى که موجب تقرب مىباشد همان است که از رسول خدا(ص) درباره نام گذارى آن به این اسم چنین آمده است: عقل چیزى است که انسان به وسیله آن ، غرائز و امیال خود را عقال و پاى بند مىکند.1
پاورقی.
1 . با استفاده از زن در آیینه جلال و جمال، ص 250 به بعد با تلخیص و اضافات.